Sanıldığının aksine, özel sektörde fazla mesaiye kalmak zorunlu değildir. Patronun biz işçileri mesaiye kalmak için zorlaması veya işten atmakla tehtid etmesi yasalara aykırıdır. Eğer işyerinde fazla mesai yapılacaksa, bu mesaiye katılmak isteyen gönüllü işçilerle yapılmalıdır. Ancak çoğu durumda, patronun bizi işten atacağı korkusuyla fazla mesai yapmak zorunda kalırız.
Oysa yasaya göre kural olan “normal mesai”dir… Fazla mesai yasada bir istisna kabul edilmektedir. İş Yasası’nın 27. Maddesi’nin ilk paragrafında bu açıkça belirtilmiştir:
“Ülkenin genel yararları veya işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle bu Yasada saptanan günlük çalışma süresinin dışında ücretsiz olmamak koşuluyla, fazla çalışma yapılabilir.”
Bu maddeden de görülebileceği gibi, Yasa belli durumlarda fazla mesaiye izin vermektedir. Aynı maddenin beşinci paragrafında “Fazla çalışma için çalışacak işçinin olurunun alınması gerekir” denildiğini, ve işçilere zorla mesai yaptırılamayacağını daha önce aktarmıştık.
Benim mesaiye kalmaya bir itirazım yok. Ancak işyerinde çok fazla mesai var. Fazla mesainin bir sınırı yok mu?
Fazla mesainin elbette bir sınırı vardır. Patronlara kalsa işçileri 16 saat, 18 saat çalıştırmayı tercih ederler. Geçmişte İngiltere, Almanya gibi birçok ülkede bunu yapmıştırlar da… İşçilerin örgütlenmesi, sendikalaşması, grevlere gitmesi ve çeşitli eylem/direnişlere çıkması ile işçilerin sınırsız bir şekilde çalıştırılamayacağı yasalara bir hak olarak girmiştir.
Bizim ülkemizde de İş Yasası’nda bu hak açıkça tanınmaktadır. İş Yasası’nın 27. Maddesi’nin 2. Paragrafı’na göre, fazla mesai yapılacak günlerin toplamı, bir yılda doksan iş gününden fazla olamaz. Ayrıca hafta içi sekiz saat çalışıldıktan sonra kalınan fazla mesailer dört saatten uzun süremez. Bu madde aynen şöyledir:
“Fazla çalışma süresi, normal çalışma günlerinde günde dört saati geçemez. Fazla çalışma yapılacak günlerin toplamı, bir yılda doksan iş gününden fazla olamaz”
“Normal Mesai”nin tanımını, İş Yasası’nın Tefsir isimli 2. Maddesi’nden alarak daha önce ayrıntılı anlatmıştık. Buna göre normal mesai, Pazartesi sabah 06:00’dan başlayıp Cumartesi 20:00’da biten süre içerisinde yapılan ve günde sekiz saati aşamayacak olan çalışma biçimidir.
Demek ki, buna göre bir işçinin normal mesai günlerinde (cumartesi dahil) fazla mesai olarak çalıştırılabileceği saatler 4 saati aşamaz. Ve bu şekilde yapılacak olan fazla mesai günleri bir yılda doksan iş gününden fazla olmaz.
Bir günde dört saatten fazla mesai yapılamaması ne demektir?
Diyelim ki sabah 08:00’da iş başı yaptık. Bir saat öğlen aramızla birlikte sekiz saatlik normal mesaimiz akkşam 17:00’da sona erecektir. İşte bu saatten sonra patron fazla mesaiye kalmamızı ister ve biz de kabul edersek, yasal olarak sadece dört saat daha çalıştırılabiliriz. Akşam saat 21:00’dan sonraki çalışmamız yasadışı olacaktır.
Eğer patron 17:00’da bir saatlik bir mola vermemizi ve fazla mesaiye 18:00’da başlamamızı istiyorsa, bizi sadece 22:00’a kadar çalıştırabilir. Bir günde yapılacak fazla mesai süresi, biz onay versek de vermesek de dört saatten fazla olmaz.
Ben dört saatten daha uzun fazla mesai yapmak istiyorum. Bu neden yasak?
Dört saatten fazla mesai yapmak yasaktır. Çünkü mesai, normal çalışma süremize ek olarak yapılan bir iştir. Normal çalışma süresinde yeterince yıpranmış ve yorulmuş olduğumuzdan, dinlenmeye ihtiyacımız vardır. Dört saat daha çalıştığımız zaman bu, günlük 12 saat çalışmış olduğumuz anlamına gelir. Günlük 12 saatlik bir çalışma, hem işin verimini düşürür hem de yorgunluktan kaynaklı dikkat düşüklüğüne ve iş kazalarının artmasına neden olur. Biz istesek de istemesek de günde 4 saatten uzun fazla mesai yapmak yasaktır.
Peki 90 gün sınırı niye vardır?
Fazla mesai yapılacak günlerin toplamının yılda doksan iş gününden fazla olamayacağını önceden aktardık. Bunun nedeni, “fazla mesai” uygulamasının, normal mesainin bir alternatifi değil, özel durumlarda yapılacak ender bir uygulama olması gereğidir. İşyerinde gerçekleştirilecek olan iş normal mesai saatlerinde tamamlanmalıdır. Fazla mesai uygulaması da, çok elzem durumlarda istisnai olarak ve biz işçilerin onayı ile yapılabilir. Buna günde 4 saat yılda 90 gün gibi bir sınır çekilmesinin sebebi de, patronların fazla mesai uuygulamasını alışkanlık haline getirmesini önlemek içindir.
Fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır?
Fazla mesai, normal çalışma gününde bire 1.1, hafta tatili ve resmi tatil günlerinde bire 1.5 şeklinde ödenmelidir. Bu oranlar sözleşme ile arttırılabilir. Ancak azaltılamaz.
Bire 1.5 ve bire 2 olması gerekmiyor mu?
Dünyanın birçok ülkesinde ve yakın geçmişe kadar bizde de uygulama bu yönde idi. Ancak CTP-DP koalisyon hükümeti döneminde İş Yasası’nda yapılan bir değişiklikle, (kamu-özel) tüm çalışanların bu hakkı geriye görütülmüştür.
İş Yasası’nın 27. Maddenin 3. Paragrafı’nda fazla mesai ücreti hesaplaması şöyle anlatılıyor:
“(A) Her fazla saat çalışma için verilecek ücret, normal günlük çalışma ücretinin saat başına düşen miktarın %10 yükseltilmesi suretiyle ödenir.
(B) Hafta tatili ve resmi tatil günlerinde her fazla saat çalışma için verilecek ücret, normal günlük çalışma ücretinin saat başına düşen miktarın %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir
(C) Yukarıdaki (A) ve (B) bendlerinde belirtilen fazla mesai ücret artırma oranları asgari olup toplu iş sözleşmesi veya hizmet akdi ile artırılabilir.
(Ç) Ödemenin aylık olarak yapıldığı işyerlerinde, fazla çalışma hesabına esas olacak saat başı ücreti, işçinin aylık brüt ücretinin, o ay içerisinde ilgili işyerindeki normal mesai sistemine göre çalışılan iş günlerinde, çalışılan saatler toplamına bölünmesiyle bulunur.
(D) Ödemenin haftalık olarak yapıldığı yerlerde, haftalık ücret elli iki ile çarpıldıktan sonra on ikiye bölünerek aylık brüt ücret bulunur. Daha sonra bu fıkranın (Ç) bendinde anlatıldığı şekilde saat başı ücret hesaplanır.
Hesaplamanın nasıl yapılacağını anlamadım. Örnek verirsek, benim aylık net maaşım 2000 TL, bu ay hafta içi çalışarak toplam 40 saat fazla mesai yaptım. Fazla mesai ücreti olarak almam gereken miktar ne kadardır?
İşyerlerinde genellikle yapılan yanlış bir hesaba göre maaş 30’a bölünerek günlük ücret, ardından da günlük ücret 8’e bölünerek saatlik ücret bulunmaktadır. Bu hesaplama yöntemi yanlıştır. Bu şekilde hesaplasaydık saatlik maaşınız (2000/30/8/= 8,33 TL çıkar) eksik hesaplanırdı. Çünkü hafta sonu tatilleri de maaşa dahildir.
Doğru hesaplama için önce saatlik ücretinizi bulmak zorundayız. Bunu daha önce de anlatmıştık, tekrarlayalım: Aylık ücretiniz ile 12’nin çarpılması yıllık ücretinizi verir. 2000×12=24000 TL yıllık ücretinizdir. Bir yılda 52 hafta vardır. 12000/52=461,53 TL haftalık maaşınızdırr. Bir haftada normal çalışma süresi 40 saattir. 461,53/40=11,53 sizin saatlik maaşınızdır.
Gördüğünüz gibi patronun hesabı ile saatlik ücretiniz 8,33 TL çıkıyordu. Oysa yasal hesaba göre saatlik ücretiniz 11,53 TL’dir. Patronların yanlışları bile işçinin aleyhinedir. Asla işçinin leyhine bir yanlış yapmazlar.
Şimdi fazla mesainizi hesaplayalım. Hafta içi fazla mesai bire 1.1 ödenir. Yani normal mesaide bir saat çalıştığınızda 11,53 TL ödenmeniz gerekirken, fazla mesaide bir saat çalıştığınızda 12,68 TL ödenirsiniz. Siz 40 saat çalıştığınıza göre 40×12,68=507,2 TL fazla ödenmelisiniz. Yani 2000 TL maaşınızı bu ay 2507,2 TL olarak ödenmelisiniz. Eğer hafta sonu veya resmi tatil günlerinde de fazla mesai yapmış olsaydınız, o günlerin saatleri ayrıca 1.5 olarak hesaplanırdı.
Bu miktardan sigorta ve ihtiyat sandığı kesintisi yapılmaz mı?
Hayır. Biz hesapmayı sizin aylık net (kesintili) maaşınız üzerinden yaptık. Bu sebeple çıkan miktar sizin net ödenmeniz gereken parayı gösterir. Bu miktardan kesinti yapılmaz. Eğer hesaplama brüt (kesintisiz) maaşınız üzerinden yapılsaydı, sigorta ve ihtiyat sandığı kesilip ek yatırım olarak yapılmak zorunda olurdu.
Hafta sonu tatili dışında kalan resmi tatil günleri hangileridir?
1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, 19 Mayıs, 20 Temmuz, 1 Ağustos, 30 Ağustos, 29 Ekim, 15 Kasım, 3 gün Şeker Bayramı, 4 gün Kurban Bayramı ve Mevlit tarihleri resmi tatildir. Bu tarihlerde hiçbir işçi çalışmaya zorlanamaz. Eğer işçi kendi rızası ile fazla mesai şeklinde çalışacak olursa maaşı bire 1.5 olarak ödenir.
